Verwerken van een schokkende gebeurtenis

Verwerken van een schokkende gebeurtenis is nog niet zo eenvoudig. Meestal zijn we er niet op voorbereid, dat maakt het ook zo schokkend. En we leren eigenlijk nergens hoe we het beste om kunnen gaan met alle emoties en gevoelens, die zo’n gebeurtenis oproept. De meeste mensen weten er eigenlijk weinig over.

Terwijl goed omgaan met een schokkende gebeurtenis wel belangrijk is. Een schokkende gebeurtenis hoeft namelijk geen traumatische gebeurtenis te worden. Als je er goed mee omgaat, kan een ernstig trauma vaak voorkomen worden.

Maar ook als een schok wél een trauma oplevert: een trauma kan genezen worden. Het woord trauma komt uit het Grieks, waar het  ”wond” betekent. En een wond kun je verzorgen en uiteindelijk genezen. Zodat er alleen een litteken overblijft, dat soms nog wat gevoelig is bij slecht weer.

Op deze pagina wil ik je uitleggen wat er in je lijf gebeurt bij een schokkende gebeurtenis. En vervolgens leg ik uit hoe je met behulp van Gestalttherapie deze gebeurtenis kunt verwerken.

De schok

Zoals het woord al zegt brengt een schokkende ervaring een schok teweeg. Meestal is een schokkende ervaring iets negatiefs. Maar we kunnen ook een schok krijgen als er onverwacht een droom vervuld wordt of iets heel fijns en onverwachts gebeurt.

Dat soort positieve schokken verwonden ons niet. Hier zal ik me daarom alleen richten op het verwerken van een schokkende gebeurtenis, die als een bedreiging ervaren wordt of een feitelijk verlies op heeft geleverd.

Bij elke vorm van negatieve schok of schrik ontstaan er meteen fysieke reacties van het lichaam. Zodra je lijf informatie over een mogelijk gevaar signaleert, stijgt je adrenaline. Dat gebeurt in een ‘split second’: je lijf moet immers zo snel mogelijk klaar zijn om te vechten of te vluchten  of  juist doodstil te blijven zitten (te verstijven of  bevriezen). Alle energie gaat naar die organen en spieren die je hierbij het hardst nodig hebt. Deze reactie is impulsief en gebeurt zonder dat je er controle over hebt.

Een paar milliseconden later al gaat dezelfde informatie naar dat gedeelte van je hersenen, waar je kunt nadenken en evalueren: is er wel een echte bedreiging? Is het nodig om te vluchten of te vechten of te bevriezen?

Een bekend voorbeeld hierbij is:  je wandelt in een bos en trapt ongemerkt op het uiteinde van een tak, die daardoor tussen de bladeren beweegt. Je schrikt,  springt weg en denkt vervolgens: ”O, het is maar een tak.” Je loopt door en blijft nog wel een tijdje de schrik in je lijf voelen tot de adrenaline gezakt is.

Vechten, vluchten en verstijven (bevriezen)

De functie van vluchten of vechten moge duidelijk zijn: ontkomen aan of bestrijden van het gevaar. Alles is gericht op maar één ding: overleven. Je zet het op een lopen, en probeert zo snel mogelijk ver weg van het gevaar te komen. Of je rent het gevaar juist tegemoet en probeert het onschadelijk te maken.

De functie van bevriezen is misschien niet meteen helder. Bij bevriezen gaat je spierspanning omhoog, je ademhaling stokt en je hartslag gaat omlaag.  Meteen daarop word je ogenschijnlijk heel kalm, maar super alert. Je waarnemingsvermogen neemt daardoor maximaal toe. Deze reactie heeft twee functies:
De eerste functie  is dat je even de tijd neemt om een situatie goed in te schatten alvorens je alsnog vlucht of vecht. Dus niet zomaar in het wilde weg iets gaan doen, maar even goed afwegen wat het beste is.

De tweede functie van het bevriezen wordt het meest duidelijk aan dieren. Als ze geen kans zien om te vluchten of aan te vallen, houden zich dood. Wellicht dat daarom ook de hartslag omlaag gaat. Misschien merkt het roofdier hen zo niet op en anders is een dode prooi hopelijk minder interessant. Daarmee trekken ze minder de aandacht van een roofdier.
Ook voor mensen kan het soms nodig zijn om je zo stil mogelijk te houden, zodat je niet opvalt. Bijvoorbeeld bij een gewapende overval.

Als bepaalde bedreigingen zich regelmatig voordoen, kunnen mensen een voorkeurspatroon ontwikkelen: sommigen zetten altijd meteen de aanval in, en anderen slaan op de vlucht. En er zijn er ook die bevriezen en alles superscherp waarnemen. Dit voorkeurspatroon noemen we ook wel: hun overlevingsstrategie.

Traumatische ervaring

Die laatste groep mensen, de bevriezers, lijkt overigens achteraf de meeste nadelige gevolgen van de schokkende gebeurtenis te hebben. Waarom dat zo is, is voor wetenschappers nog niet duidelijk. Een hypothese van Muriel Hagenaars, die dit fenomeen onderzoekt, is dat bij hen de herinneringen anders in de hersenen worden opgeslagen, dan bij mensen die in beweging komen.

In de Gestalttherapie spreken we in zo’n situatie van een ”gefixeerde Gestalt”. We bedoelen daarmee dat een beweging, die je lijf wou maken – in dit geval om te vluchten of vechten –  niet afgemaakt wordt. Je lijf maakt zich klaar, maar je houdt je in. Als je even later alsnog vlucht of vecht, is er niets aan de hand. De aangemaakte adrenaline kan vrij stromen. De beweging wordt alsnog afgemaakt.

Als je echter verstijfd blíjft, gebeurt er iets anders. Je spierspanning blijft hoog. Soms door je hele lichaam, soms op bepaalde plaatsen.

Je lijf als landkaart

Fysiotherapeuten of osteopaten kennen dit fenomeen goed. Als ze mensen gaan masseren, kan er bij het aanraken van bepaalde plekken opeens een emotionele ontlading volgen. En meestal hebben deze mensen dan meteen heel concrete herinneringen aan bepaalde situaties. Alsof de herinnering precies in die spierspanning is opgeslagen. Ons lijf is eigenlijk een soort landkaart van ons geheugen. De ontlading kan heel helpend zijn bij het verwerken van de schik.

Voortdurende alertheid is echter slecht voor je lijf. Je cortisolniveaau gaat er van omhoog en blijft ook hoog. En dat heeft een nadelige invloed op alle delen van je lijf én je psyche. Als die nadelige invloed ernstig is en langer duurt, spreken we van een traumatische ervaring.

Door een traumatische ervaring, kan je hele stresssysteem worden verstoord. Je kunt last krijgen van allerlei klachten. Als die klachten aan een aantal criteria voldoen, wordt dat een Post-traumatische stressstoornis genoemd. Een PTSS, of met de Engelse afkorting: PTSD (Post Traumatic Stress Disorder).

Overlevingsstrategie

Bij een ”gefixeerde Gestalt” zet zich dus iets vast in je lijf. Je merkt het vaak ook aan de ademhaling van mensen, die iets vast hebben gezet. Ze ademen dan hoog, alsof ze nooit eens goed uitademen.

Als de therapeut hen vraagt om eens stil te staan bij hun ademhaling, kunnen ze dat zelf meestal ook goed waarnemen. Dat is voor sommigen een vreemde oefening. Ze realiseren zich dat ze niet zo vaak bij zichzelf stilstaan.

Meestal zijn ze alert en is hun aandacht voortdurend op hun omgeving gericht: wat gebeurt er allemaal? Ze zijn na de schok alert gebleven. Soms jaren. Ze zijn eigenlijk – vaak onbewust – altijd wat gestrest. Ze zitten vast in de manier van overleven, die op het moment van de schok de enige juiste was. Hun overlevingsstrategie.

Overigens kun je ook vastzitten in de andere twee overlevingsstrategieën: vluchten of vechten Voor sommige mensen is aanval daardoor een tweede natuur geworden. En andere mensen vluchten of vermijden alles wat bedreigend lijkt.

Gestalttherapie een schokkende gebeurtenis

Wat doet een Gestalttherapeut om je te helpen bij het verwerken van een schokkende gebeurtenis? (Ik gebruik voor het gemak bij de therapeut de persoonlijke voornaamwoorden ”zij” en ”haar”).

Zelf de regie

Bij een schokkende gebeurtenis heb je je meestal heel machteloos gevoeld. Je was de regie voor kortere of langere tijd volledig kwijt. Het kan zijn dat latere momenten van onmacht dezelfde schok weer oproepen. Dat is een van de redenen, waarom de therapeut in de therapie altijd jou zal volgen en dus de regie bij jou zal laten. Jij bepaalt uiteindelijk wat je wel en niet doet. De therapeut stelt vragen, benoemt wat zij waarneemt, maakt je attent op zaken, doet voorstellen, en jij bepaalt of je antwoord geeft en of je op haar voorstel ingaat.

Gestalttherapie is altijd een samenwerking. Dus ook Gestalttherapie bij een schokkende gebeurtenis. Samen met de therapeut zoek je uit welke aanpak voor jou het beste werkt. Er zijn immers altijd verschillende wegen die naar Rome leiden.

Awareness

De therapeut zal je ook stimuleren om goed stil te staan bij jezelf. Bij wat je lichamelijk voelt, wat je emotioneel voelt en bij de gedachten die door je hoofd schieten. Vaak willen we dat nare gevoelens verdwijnen. Ze mogen er niet zijn. We proberen ze te onderdrukken en willen er zo snel mogelijk van af. Helaas werkt dat averechts.

Gevoelens die opkomen en ruimte krijgen, zullen ook weer afnemen. Gevoelens die onderdrukt worden, gaan ondergronds en zoeken net als water een andere weg. Ze kunnen zich dan bijvoorbeeld gaan uiten in stemmingen of fysieke klachten.

Daarom is het belangrijker om de gevoelens bestaansrecht te geven en ze er te laten zijn. Zonder dat we er ons volledig mee identificeren of er volledig door laten overspoelen.

Jezelf waarnemen geeft rust. In plaats van helemaal te verdrinken in je gevoelens, neem je nu net zoveel afstand, dat je ernaar kunt kijken. Je ontkent of onderdrukt de gevoelens niet. Je kijkt ernaar, terwijl je ze voelt. We noemen dat in de Gestalttherapie in het Engels : ‘awareness’. Of in het Nederlands: ‘gewaarzijn’.

De Vlaamse psychiater en boeddhist Edel Maex heeft daar een mooie mindfulnessoefening voor: ”Bestaansrecht” geheten.

Jezelf terugvinden

Door een schokkende ervaring kun je jezelf behoorlijk kwijt raken. Je herkent jezelf soms ook niet meer.

Voor het verwerken van een schokkende gebeurtenis is het waarnemen van jezelf dan ook heel belangrijk. Door dat ”gewaarzijn” kom je weer bij jezelf terug. Als we het wat filosofisch benoemen: je Zelf ís je gewaarzijn ofwel de waarnemer. Door stil te staan bij jezelf, jezelf waar te nemen, kom je weer met beide voeten op de grond terecht.

Dat is overigens niet altijd zo gemakkelijk als ik het nu opschrijf. Je zult nog wel vaker overspoeld worden. En het vraagt enige discipline én soms hulp van een professional om dan steeds te gaan zitten en jezelf en je gevoelens waar te nemen. Jezelf waarnemen kan zo een hulpmiddel worden, dat je rust geeft op de momenten dat het je weer allemaal teveel dreigt te worden.

In Gestalttherapie bij een schokkende gebeurtenis zullen we daarom keer op keer stil staan bij wat je hier en nu waarneemt. Welke fysieke gewaarwordingen, welke emotionele gevoelens, welke gedachten spelen zich allemaal in je af? Wat gebeurt er allemaal in jouzelf als je boos of verdrietig of angstig wordt?

Hier en nu

Doordat je ernaar kijkt, blijf je zelf in het hier en nu. Voor het verwerken van een schokkende gebeurtenis is het niet nodig en zelfs niet goed om er weer helemaal in te gaan, alsof je het weer meemaakt. Want dan zou het trauma zich herhalen.

Integendeel, je blijft je voortdurend heel bewust van waar je nu bent en dat het gebeuren in de realiteit voorbij is. Hoewel je lijf en je hele systeem nog reageert alsof de situatie nog steeds onveilig is. Je ontdekt wat die ervaring uit het (recente of verre) verleden hier en nu met je doet. Je leert hoe je zelf kunt voorkomen dat die ervaring jou gaat bepalen.

Natuurlijk zal het terugdenken aan die gebeurtenis ook nu allerlei gevoelens bij je oproepen. In de therapie zoeken we wegen om nu wél manieren te vinden om die gevoelens te uiten. We proberen de onafgemaakte Gestalt alsnog af te maken. Door nu wel te zeggen wat je toen niet durfde, door je verdriet of je boosheid te uiten, door je angst en onmacht erkenning te geven, zodat die er mag zijn. En te ontdekken dat je die angst en onmacht nú, in de huidige situatie, kunt dragen.

Veiligheid opbouwen

Langzamerhand ontdek je jezelf weer en leer je hoe je zelf je eigen veiligheid kunt maken. Tot op zekere hoogte, want het leven is nooit 100% veilig. Maar de belangrijkste veiligheid die een mens nodig heeft, is dat hij op zichzélf kan vertrouwen. Dat hij doet wat goed is voor zichzelf. Dat hij zichzelf serieus neemt. En dat hij er van zichzelf mag zijn, zoals hij is. Dat zijn gevoelens er mogen zijn.

En bovendien ontdek je dat je het dus kunt: zo’n ingrijpende gebeurtenis te boven komen. Uiteraard niet zonder problemen, en met vallen en opstaan. Maar toch! En dat is de meest fundamentele veiligheid, die een mens nodig heeft.

Het meest essentiële van het verwerken van een schokkende gebeurtenis is daarom misschien wel, dat je weer vertrouwen hebt in jezelf. Als je zelfs zó’n ingrijpende ervaring te boven bent gekomen, geeft dat stevigheid in jezelf.

Betekenis geven

Het verwerken van een schokkende gebeurtenis kan helpen om er betekenis aan te geven. Wat leert deze ervaring je over jezelf? En over anderen? En hoe wil jij daar mee omgaan?

Welke van jouw waarden en normen zijn in het geding? En kloppen die waarden en normen nog?

Welke kwaliteiten had je al zelf, die je daarbij in hebt kunt zetten? En welke kwaliteiten heb je in dit hele verwerkingsproces ontwikkeld?

Dat ”betekenis geven” is wat mensen ook wel noemen: de ervaring een ”plekje” geven. Het is een wond die dichtgaat en waarvan een litteken overblijft. Een litteken dat voortaan bij jou hoort en onderdeel uitmaakt van wie jij bent.  De schokkende gebeurtenis heeft, samen met de manier waarop jij dit verwerkt hebt, een plek gekregen in jouw levensverhaal.

Gaat het helemaal over?

Er zullen uiteindelijk tijden komen dat je lange tijd achter elkaar niet meer aan de schokkende ervaring denkt. Dat het litteken je misschien niet eens meer opvalt. En er zullen tijden zijn, dat het litteken trekt en pijnlijk is. Zoals bij slecht weer.

Maar het zal niet meer zo allesbepalend zijn als het nu is.